1719 жылы I Петр Яркенд алтынын іздеуге жєне сібір губернаторы М.Гагаринніњ озбырлыќ ќылыќтарын єшкерлеуге жања отряд жіберіледі. Жања экспедицияѓа гвардия майоры Иван Михайлович Лихарев басшылыќ етті.
1720 жылы мамыр айында И.М.Лихаревтіњ экспедициясы Ертіс бойымен Зайсан кµліне ќарай бойлай ж‰зеді. Ертіс пен ‡лбі µзендерініњ т‰йіскен жеріне келіп тоќтаѓанда жоњѓардыњ отряды бµгет болады. Оларѓа ќарсы тойтарыс жасаѓанмен, бµгет болѓан Ертіс µзенінен µту ‰шін жоњѓарлармен келіссµздер ж‰ргізілді. И.М.Лихаревтіњ отряды кері шегінді. Єскер к‰шімен Ертіс µзені бойында жоњѓар шапќыншылыѓынан ќорѓап ќалуѓа Усть – Каменный ќамалы салынды.
Иван Михайлович Лихарев ќиялдаѓы Яркендті таппады, біраќ та Ресей империясыныњ картасынан ¤скемен ќамалы орын алды.
|
Бекініс биік тастармен ќоршалѓан еді, онда єскерлерге арналѓан казармалар, єскери госпиталь, єскер басшыларына арналѓан пєтерлер, осы к‰нге дейін саќталѓан т‰рме болѓан. Бекіністен тыс орналасќан алѓашќы ‰йлер ќамалдыњ мањында салына басталып, ќаланыњ негізі ќаланды. |
 |
Ќаладаѓы Карл Либкнехт кµшесі алѓашында Троицкая деп аталды. Ол кезде дєл осы кµшеде ќаланыњ ењ бай адамдарыныњ ‰йлері болды. Мысалы, Ертістіњ мањында жылќыларды табынымен асыраѓан жєне Тайынтыда алтын шыѓаратын кен орны бар алтын µндіруші Валитовтар, Майќапшаѓай мен К‰ршімде алтын шыѓаратын кен орнын алтын µндіруші А. С. Меновщиков иеленді. Б‰гінгі к‰нде А. С. Меновщиковтыњ ‰йінде ¤нер м±ражайы орналасќан.
Валитовтардыњ ‰йінде Алтай геологиялыќ бµлімі бар, осы кµшеде орналасќан жаќсы ‰йлерді кµпес Кривошеин, сол кезде жеміс-жидек пен шараптар сатќан Шустов саудагер мен Караваев, Шиляев, Серов, тондарды жасайтын шеберханалардыњ иесі Мальцев пен Пахаруков иеленді.
Мир кµшесініњ байырѓы атауы – Андреевская. Б±л кµше Ертіс µзенінен басталып, базар алањыныњ мањы мен µрт депосын ќамтып, ж‰з жыл б±рын, 1899 жылы саяси жер аударылѓандар салѓан Жамбыл атындаѓы ќалалыќ саябаќтан аяќталады. Алтын µндіруші – Маханов пен Брюханов т±рѓан б±л кµшеге ќаланыњ т±рѓындары µз ‰йлерін ќатар салуѓа кµп уаќыт шешім ќабылдай алмай ж‰рді.Б±л кµшеде Жамбыл атындаѓы драма театры (б±рынѓы Халыќтар ‰йі), этнографиялыќ м±ражай (1881ж. ашылѓан ерлерге арналѓан училище) орналасќан.
Сол кездерде Халыќтар ‰йіне ќарсы ќалада ењ алѓаш дєріхана ашќан саяси жер аударылѓан Иньковтыњ ‰йі орналасты. Оныњ жанында ќазіргі облыстыќ м±раѓаттыњ ѓимараты бой кµтерген «Модерн» электротеатрыныњ иесі Литвинніњ ‰йі болды.
‡лбі µзенін бойлай орналасќан Ќызыл Ќырандар жаѓалауы атауынан азамат соѓысы мен революцияныњ жањѓырыѓы естіледі. 1919 жылдыњ жаз айларында колчак єскерлері саяси т±тќындарды ±стап отырѓан ¤скемен т‰рмесінде кµтеріліс болды. Кµтеріліске Г.Кудинов, М.Беспалов, Ф.Бурягин басшылыќ етті. Саяси т±тќындар к‰зетті ќарусыздандырып, ќару саќтайтын ќоймаларды басып алып винтовкалар мен патрондарды алды. Кµтеріліске ќатысушылар одан ары не істерлерін білмеді. Біреулері Ертістіњ бойымен тµменге ќарай пароходпен µтуді ±сынса, енді біреулері ќаланы басып алып уезде кµтеріліс ашпаќшы болды. Ол уаќытта аќтар к‰ш жинап ќамалды ќоршап алды. Кµтерілісті басќарушылардыњ бірі, т±тќындалѓан ќамал к‰зетшілерін босатсаќ, солдаттар «ќызыл ќырандарды» ќолдайды деп ойлап босатуѓа б±йрыќ береді. Біраќ та олар ойлаѓандай болмады. Кµтерілісшілер Ертіс пен ‡лбі арќылы ж‰зіп µтеміз деп суѓа секірді. Олардыњ ішінен Н.Тимофеев пен С.Гончаренко ѓана аман кетті. Сыњѓан б±ѓанасымен, арќасындаѓы терењ жарасына ќарамастан М.Беспалов ‡лбіге дейін ж‰зіп µтті. Сол жерден оны анасы мен Надежда апайы тауып алѓан. Олар Михаил Беспаловты ‰йге апарады. Біраќ оларды аќтар тосып алды. Олардыњ бірі Михаил Беспаловты атып µлтірді. Михаил Беспалов анасыныњ ќолында ќаза тапты.
Береговая кµшесі 1960 жылы Ќызыл Ќырандар Жаѓалауына µзгертілген. Кµпірдіњ жанында ‰лкен тас жатыр. Кезінде осы жерде ескерткіш орнату жоспарланѓан.
 |
Ушанов кµшесі ¤скемендегі совдептіњ бірінші тµраѓасы Яков Васильевич Ушановтыњ ќ±рметіне аталѓан. ¤ткен ѓасырдыњ екінші жартысында бой кµтерген кµшеде ќаланыњ шонжарлары; уез бастыѓы, стан атаманы, жергілікті гарнизонныњ офицері, саудагерлер т±рѓан. 50-жылдары б±рынѓы базардыњ орынында Ленин атындаѓы алањ орналасќан. Алањда 1958 жылдыњ ќараша айыныњ алтысында В.И.Ленинге ескертіш т±рѓызылды. Осы жылы кµше бойында трамвай линиясы ж‰ргізілді. Жыл µткеннен кейін байланыс ‡йін салды. Ушанов кµшесініњ бойында аѓаш жер ‰йлермен ќатар кµп этажды ‰йлер бой кµтерді. 80- жылдыњ басында ќалада ењ ‰лкен Орталыќ ємбебап д‰кен салынды. |
Киров кµшесі 1935 жылѓа дейін Большой деп аталды. Сол уаќытта б±л кµше ќаладаѓы ењ ‰лкен жєне ќызѓан, т‰зу кµше болды. Дєл осы кµшеде ењ алѓаш тас пен аѓаштан тротуарлар ќойылып, жања жылдыќ маскарадтар мен сауыќ ќ±рѓан.Киров кµшесінде алтын µндіруші Меновщиков пен Касаткин, кµпес Семенов пен Курочкин, тері µњдеу заводыныњ иесі Уфимцев ‰йлері орналасќан. Кµшеніњ басында саяси жер аударылѓан Е.П.Михаэлистіњ ‰йі болѓан. 1902 ж. Мариин єйелдер училищесі т±рѓызылды (ќазіргі этнографиялыќ м±ражайдыњ кµрме залы), Покров шіркеуі жєне д‰кендер т±рѓызылды. 1908-1911 жж. «Эхо» кинотеатры ашылды, ол кейіннен «Октябрь» кинотеатры аталды.
Зерттеуші, µнертапќыш, ќоѓам ќайраткері Евгений Петрович Михаэлис ерік-жігерлі, терењ ойлы,кењ эрудициялы адам. Е.П.Михаэлисті Тургеневтіњ «Отцы и дети» романындаѓы Базаровтыњ пропотипі болѓан деседі. Ол ќазаќтыњ ауызша поэзиясын жаќсы білген. М±хтар Єуезов Михаэлис Абаймен кітапханада танысќан дейді. М±хтар Єуезовтыњ айтуынша Абай кітапханашыдан Лев Толстойдыњ туындыларыныњ бірі жарияланѓан «Руский вестник» журналыныњ нµмерін с±рады. Евгений Петрович Михаэлис б±л туралы біледі де, Абайѓа жаќындап келіп µзін таныстырады. Екеуі єњгімелесіп, кітапханадан бірге шыѓады. Михаэлисті орыс ±лтын тебіреніспен єњгімелей білген жєне Л.Толстойдыњ туындыларын оќитын ќазаќ ќызыќтырды. Оны ќазаќтыњ кењ байтаќ даласында µскен баласыныњ адамгершілік кµзќарастары тањќалдырды. Ал µзін еркін, жењіл сезінген Абайдыњ назарына орыстыњ аќылды єрі білімді адамы т‰сті.
Абаймен жаќыныраќ танысќаннан кейін Михаэлис Абайдыњ бойынан поэтикалыќ дарындылыѓын ањѓарды. Ол оныњ талантыныњ µшуіне жол бермей, µзініњ досын европа жєне орыс єдебиетін оќуѓа баѓыттады. Михаэлис Семейде т±рѓанда єсіресе ќыс кезінде Абаймен к‰нде кездесіп т±рды. ¤мірініњ соњѓы к‰ндеріне дейін ±лы жазушы досын ќ±рметпен еске алып, айта ж‰рді.
1882 жылы Евгений Петрович Михаэлис ¤скеменге кµшіп келеді. Сол кезде ќалада бес мыњѓа жуыќ адам т±рды. Бес кµше мен алты т±йыќ кµше болды. Б±л ќалада Михаэлис 31 жыл т±рѓан.
Ќазіргі ¤скеменніњ картасында Михаэлис кµшесі мен Абай дањѓылы ќиылысып жатыр.
1934 жыл Ќазаќстанныњ астыѓы мол µнім берген жыл еді. Астыќ жинау науќанына орай ќазаќ даласына Сергей Киров келді. ‡ш к‰нін Шыѓыс Ќазаќстанѓа арнап, кµптеген ауылдарында болды. Ол ќайтыс болѓаннан кейін Большая кµшесі Кировтыњ атындаѓы кµше атанды. 1934 жылы облыстыќ атќару комитетініњ екі ќабатты ѓимараттынан сµз сµйлеген С.М.Киров ќала басшыларына орталыќта орналасќан базарды басќа жерге кµшіріп, орынына саябаќ ашу ќажет деп ±сыныс жасады. Б±л ±сыныс ж‰зеге асып, сол саябаќта оѓан ескертік орнатылып, саябаќќа С.М.Кировтыњ атымен аталды.
|
1882-1885 жж. Покров шіркеуі салынды. Шіркеуге ќарама – ќарсы 1902 ж. Мариин єйелдер ущилищесі т±рѓызылды. Педагогикалыќ курс тыњдаушылары Халыќќа білім беру ќоѓамыныњ ќаржысына оќыды. Б‰гінгі к‰нде м±нда этнографиялыќ м±ражайдыњ кµрме залы орналасќан. Шіркеудіњ жанында бір ќабатты ќалалыќ басќарудыњ ѓимараты т±рды. 1918 жылы б±л ѓимаратќа ¤скеменніњ Совдепі келіп орналасты. Б±л ѓимаратты ќайта жµндеуден кейін тарихи – µлкетану м±ражайына берілді. Кењес µкіметі жылдарында Соборный т±йыќ кµшесі Урицкийдіњ атымен аталды. |
 |
«Сєуле» д‰кенінде кµпес Семеновтіњ сауда ‰йі болды, кењес µкіметі кезінде – ємбебап д‰кен деп аталды.
1936 жылы Пожарный деп аталатын т±йыќ кµшеге Максим Горький есімі берілді. Ал 1973 жылы Орталыќ ємбебап д‰кен салынды.
150 жыл б±рын б±рын Сенной т±йыќ кµшесі болѓан Орджоникидзе кµшесі ќаланыњ шеті болып саналды. Осы жерден иењ дала басталады. 1889 жылы иењ жатќан далаѓа саяси жер аударылѓан А.К.Галимонта, Е.П.Михаэлис, А.Н.Федоров, О.Ф.Костюринаныњ бастамасымен ќалалыќ бау-баќша салу ж±мыстары ж‰ргізілді. Кµшеттерді (теректер мен алма аѓашы) ќаладан тыс жерде тамаша бау – баќшасы бар єскери дєрігер Вистениустан алып отырды. Вистениус µзініњ осы тамаша бау-баќшасын кейін Панкратьевке сыйѓа берді. 1903 жылѓа дейін жалѓасќан б±л ењбек мол жеміс бермеді. 1937 жылы Сенной т±йыќ кµшесі Орджоникидзе кµшесі деп ауыстырылды. 1957 жылы осы кµшеге трамвай жолы салынды. Кµше бойындаѓы ќалалыќ саябаќќа Жамбылдыњ есімі берілді. 1965 жылы «Юбилейный» кинотеатры ашылды.
1918 жылы 14 наурызда билік большевиктік Совдеп ќолына кµшті.
Кењес µкіметін орнатуѓа ‰лес ќосќандар ќатарындаѓы ¤скемендік Совдептіњ бірінші тµрайымы болѓан Яков Ушановтыњ атына кµше берілді, сонымен ќатар, ол кісініњ атымен мектеп те аталды. Николай Карманов, Александр Машуков, Михаил Беспалов атымен аталатын кµшелер мен Ќызыл Ќырандар жаѓалауы сол кездіњ белгісі іспеттес.
Совдеп тоќсан жеті к‰н ѓана µздерініњ саясатын ж‰зеге асырды. Ќызылдар гвардия ќ±рылып, жања мектептер ашылды, жастар Одаѓы ±йымдастырылды. 1918 жылдыњ 10 маусымѓа ќараѓан т‰нде бірлескен офицерлік-казактік отряд Кењес µкіметіне ќарсы шыќты. Совдеп ќорѓанысќа шаралар ќолданды. Ќызыл гвардияныњ отряды ќаладан ќамалѓа кµшірілді. Совдептіњ ±йымдастырушысы єрі басќарушысы ќолѓа т‰сіп, абаќтыѓа жабылды. Саќтандыру агенті ретінде Павел Петрович Бахеев ¤скеменге келді. Оныњ негізгі фамилиясы Бажов. ¤кімет басшылары б±л адамныњ большевиктер партиясынан жасырын ж±мыс ж‰ргізуге келген адам екенін жєне партизандар отрядымен байланысы барын ањѓарѓан жоќ. Кµптеген жылдар µткеннен кейін П.П.Бажов «Малахитовой шкатулки» ертегісін жазып атаќты ертегіші атанады.
1919 жылы жергілікті партизан отрядтары бірікті. Бірінші Алтай Ќызыл ќырандарыныњ полкы ќ±рылды. Полк командирі болып коммунист Никита Иванович Тимофеев таѓайындалды.
1920 жылдыњ бас кезінде Кенді Алтайда Кењес ‰кіметі орнады.
1939 жылы ¤скемен ќаласы Шыѓыс Ќазаќстан облысыныњ орталыѓы болды. ¤скемен су-электр станциясыныњ ќ±рылысы басталды. Алдыѓа ќойѓан жоспарлардыњ ж‰зеге асуына соѓыс кедергі келтірді. ¤скемендік Кењес Одаѓыныњ батырлары: Б.Т.Попов,А.Г.Попов, Л.М.Рощин, Ф.Д.Туров, Н.Я.Фонов, В.М.Литвинов, Ф.К.Кокорин, П.Н.Миллер, А.И.Чернов жєне тылда ењбек еткендер.
Мемлекеттік ќорѓау комитетініњ шешімімен «Электроцинк» заводыныњ ќ±рал-жабдыќтарыныњ кµрсетілу негізінде 1942 жылы мыс µндіретін электролит заводыныњ ќ±рылысы басталды. 1947 жылы ќырк‰йекте мыс заводы алѓашќы металл µнімін берді.
1951 жылы ¤скемен мыс заводы ќорѓасын-мырыш заводы деп ќайта аталды. Ќорѓасын заводы алдыњѓы ќатарлы кєсіпорындардыњ ќатарынан орын алды.
1960 жылы В.И.Ленинніњ туѓанына 90-жыл толуына орай комбинатќа пролетар кµсемініњ есімі берілді.
1963 ж. т‰рлі–т‰сті металлургияны дамытуда ќол жеткізген жетістіктері ‰шін КСРО Жоѓарѓы Кењесі Президиумі Жарлыѓымен 20 маусымда комбинат Ленин орденімен марапатталды. Бес адам Социалистік Ењбек Ері атанса, 97 адам орденмен, 213 – медалмен марапатталды.
1958 ж. ќ±рылыс басталѓан ¤скемен титан-магний комбинаты 1965 жылы 27 наурызда толыќ пайдалануѓа ±сынылды. 1963 ж. Ќазаќстандаѓы т±њѓыш титан µнімін берді.
1958 жылы «Шыѓыс машина жасау заводында» болат ќорытылды. Тау-кен, шахта, металлургия саласына ќажетті ќ±рал-жабдыќтар шыѓару негізделген.
1953 ж.маусымда ¤скемен конденсатор заводыныњ ќ±рылысы басталды, ал 1959 ж. сєуірде алѓашќы µнімін берді. (62 конденсатор шыѓарды).
Жолаушыларды тасымалдау автокµліктерініњ дамуынсыз ќаланыњ ірі т‰рлі-т‰сті металлургия орталыѓына айналуына ойѓа ќонымсыз болар еді.
1959 жылдыњ аяѓында µскемендік ќ±рылысшылар ќала халќына Байланыс ‡йін сыйѓа тартты. ¤скеменде бірінші ќалалыќ телефон желісі 1924 ж. Халыќтыќ комиссариаттан ќалалыќ Кењеске дейін тартылды.
¤скеменде Поповский лог, Кобылья голова, Бирюковка деген атаулар екінші д‰ниеж‰зілік соѓыстан кейін «Стройплощадка», «Б» кварталы атала басталды. Б‰гінгі к‰нде м±нда Ленин дањѓылы, Гоголь, Металлургтер, Стаханов кµшелері, Гагарин бульвары бой кµтерді. Олардыњ ішінде Металлургтердіњ мєдениет сарайы телевизиялыќ м±нарасымен ерекшеленеді.
«Ульбастрой» тресті-Кенді Алтайдыњ алѓашќы ќ±рылыс ±йымы 1927 ж. ‡лбі ГЭС ќ±рылысымен байланысты ¤скемен, Риддерде ќ±рылѓан.
1936 ж. «Ульбастрой» негізінде «Большой Риддер» тресті ќ±рылды. Трест алѓашында «Риддерстрой» деп аталса, одан кейін «Алтайсвинецстрой» деп аталды.
¤скемен ќаласы ќорѓасын-мырыш,титан-магний комбинаттары,автоматика аспаптары мен машина заводы, ¤скемен ЖЭС, Согра ЖЭС, конденсатор заводы, ет комбинаты, темір бетон, электротехникалыќ б±йымдар жасау заводтарымен дами т‰сті.
1939 ж. ќыс айында Ертіс µзенініњ бойына Михаил Васильевич Инюшин келді. ¤скемен су-электр станциясыныњ орынында б±рын ештење болмаѓан еді. Осы жылы су-электр станциясыныњ ќ±рылысы басталды. Біраќ ¦лы Отан соѓысы кедергі болып, 1949 ж. дейін ќ±рылыс жалѓасты.
1949 ж. ќазан айында ‡лбі металлургия заводы µз µнімдерін шыѓара бастады.
1956 ж. 19 маусымда ¤скемен жићаз фабрикасы бірінші µнімін берді.
1957 ж. 20 сєуірде Металлургтердіњ мєдениет сарайы ашылды.
1958 ж. 15 наурызда ¤скемен телеорталыѓы т±њѓыш телехабар ±йымдастырды, осыдан кейін телехабарлар ‰здіксіз жалѓасын тапты.
1959 ж. жазында олбыстыќ балалар кітапханасы ашылып.
1964 ж. А.П.Гайдар есімі берілді.
1965 ж. 12 ќазанда ¤скемен аэропортына ¤скемен-Алматы авиарейсін орындаѓан АН- 24 лайнері ќондырылды.
1965 ж. 6 ќазанда «Юбилейный» кинотеатры ашылды.
1969 ж. 22 наурызда 5100 орыны бар Спорт сарайы ашылды.
1970 ж. 9 тамызда Ертіс арќылы µтетін кµпір ќ±рылысы пайдалануѓа берілді.
1970 ж. ќазанда «¤скемен» ќонаќ ‰йі пайдалануѓа берілді.
